Што рабіць, калі?

Робяць яны гэта па некалькіх прычынах, але ў цэлым важна разумець, што сэксуалізаваны гвалт становіцца для дзіцяці падзеяй, якая траўмуе і ўплывае практычна на ўсе сферы іх жыцця. Вось ключавыя моманты, чаму дзіця не кажа пра тое, што здарылася: – пачуцці, звязаныя з падзеяй: дзеці ў гэты момант перажываюць моцныя і, часам, супярэчлівыя эмоцыі – тут і страх перад пакараннем ці тым, што ім не павераць; і віна за тое, што здарылася; сорам, адзінота, перажыванне здрады, разгубленасць, напружанне; – маніпуляцыі з боку агрэсара: часта чалавек, як_ая здзяйсняе сэксуалізаваны гвалт, маніпулюе дзіцем, карыстаецца іх уразлівасцю і няведаннем, ужывае фразы: “Табе і так ніхто не паверыць!”, “Мы мусім трымаць гэта ў сакрэце, ты ж мяне любіш і нікому не раскажаш, праўда?”; – няведанне: дзеці могуць не разумець, што з імі адбываецца нешта дрэннае, калі, з аднаго боку, яны ніколі не чулі пра разнастайныя формы сэксуалізаванага гвалту, а з другога – іх пераконваюць, што “тое, што адбываецца, гэта нармальна”.

Наступствы гвалту будуць залежаць ад шматлікіх фактараў, але перш за ўсё ад таго, былі эпізоды шматразовымі ці аднаразовым, а таксама ад таго, адбылося гэта ў сям’і ці па-за ёй. Па статыстыцы гвалт над дзіцем часцей здзяйсняе знаём_ая або родн_ая ім чалавек, што можа яшчэ мацней пагоршыць наступствы і падарваць давер. Можна вылучыць такія асноўныя аспекты наступстваў: – праблемы з рэгуляцыяй эмоцый і пачуццяў, напрыклад, некантраляваныя ўспышкі гневу; – няўстойлівасць або непрадказальнасць у выбудове адносінаў з іншымі людзьмі; – пашкоджанні вобразу Я, карціны свету і сістэмы каштоўнасцяў – дзіця ставіць пад сумнеў усё, у што яны дагэтуль верылі, страчваюцца назапашаныя апоры і цэласнасць сябе; – праблемы ў паводзінах: для таго каб справіцца са стрэсам і напружаннем, дзіця можа пачаць ужываць псіхаактыўныя рэчывы, парушаць межы іншых або наадварот сыходзіць у ізаляцыю і аўтаагрэсію.

Разуменне наступстваў і будзе тымі першымі прыкметамі, на якія варта звярнуць увагу і не ігнараваць. З агульных крытэрыяў можна дадаць: – падвышаная эмацыйнасць ці наадварот стрыманасць, раўнадушша і скрытнасць, – начныя жахі, – энурэз, не звязаны з медыцынскай праблемай, – зніжэнне ўзроўню паспяховасці ў школе, – боязь дотыкаў і плач без прычыны, – празмерная, неадпаведная ўзросту заклапочанасць тэмамі, звязанымі з сэксам, канцэнтрацыя на геніталіях. У любым выпадку, калі вы заўважаеце, што паводзіны вашага дзіцяці кардынальна змяніліся, – важна ініцыяваць размову, каб адзін бок мог зразумець прычыны зменаў, а другі – пабачыць, што яны не адныя.

Хутчэй за ўсё першай рэакцыяй на пачутае будзе шок, агрэсія і разгубленасць, жаданне адразу ж пакараць вінават_ую, жаданне эмацыйна адрэагаваць на сітуацыю. Будзьце акуратнымі – паспрабуйце адрэгуляваць інтэнсіўнасць эмоцый, якія выказваеце (калі прадэманструеце глыбокі жах, дзіця яшчэ больш заглыбіцца ў свой страх і бяссілле). Менавіта ў гэты момант дзіця мае патрэбу ў падтрымцы і ўпэўненасці ў вас як у дарослай персоне, надзейнай і ўстойлівай, гатовай узяць на сябе адказнасць. Важна: тут мы кажам пра рэгуляванне, але не прыгнятанне эмоцый – заўважце іх, прагаварыце, знайдзіце прастору, дзе вы маглі б іх бяспечна выказаць. Першае і самае важнае: клапаціцеся пра бяспеку дзіцяці, фізічную і псіхалагічную. Далей, з аднаго боку, важна высветліць абставіны здарэння, з другога – падтрымаць дзіця, быць з імі побач і не распытвацца, чакаць столькі, колькі спатрэбіцца. Абмяркуйце наступыя дзеянні (інфармаванне праваахоўных органаў, аховы здароўя) і блізкую будучыню – гэта знізіць трывожнасць і надасць устойлівасці як дзіцяці, так і вам.

Яшчэ да пытання важна заўважыць свае эмоцыі і думкі, не дазваляць уяўленню раскручваць трывогу і пабудову сцэнарыяў, заснаваных не на фактах. Будзьце з дзіцем шчырымі і акуратнымі, выкарыстоўвайце спакойны і эмацыйна стабільны тон. Абярыце знаёмае камфортнае месца, задайце прамое, але ўважлівае пытанне: “Я б хаце_ла з табой пагаварыць, у цябе ёсць час? Я заўважы_ла сінякі на тваім целе, ці можаш ты расказаць мне, што здарылася? Я тут, каб дапамагчы і падтрымаць цябе”. Слухайце дзіця ўважліва і без асуджэння, паказвайце, што вы ім верыце. Зыходзячы з адказу, калі ўсё ж гвалтоўныя дзеянні мелі месца, паведаміце ім пра вашыя наступныя дзеянні. Новы крок – кантакт з лекарамі і праваахоўнымі органамі, псіхолагамі. Важна паказаць вашаму дзіцяці, што вы на іх баку, вы іх абароніце.

Так, размаўляць на тэму сэксуальнасці і мераў бяспекі патрэбна і важна. Гэта не павінна быць адна размова, а хутчэй серыя гутарак, адпаведная ўзросту і сталасці дзіцяці. У гутарцы імкніцеся быць простымі і зразумелымі, завіце рэчы сваімі імёнамі, заўважайце свае пачуцці. Напрыклад, калі вы кажаце пра геніталіі, але пры гэтым саромеецеся і бянтэжыцеся, дзіця таксама стане ўспрымаць гэта іх нешта сараматнае. Важна не рабіць з гэтай тэмы табу – у першую чаргу для бяспекі дзіцяці. Галоўная мэта гутарак – сэксуальная адукацыя, тлумачэнне важнасці захавання межаў і канцэпцыі ўсебаковай згоды ў сэксе, права сказаць “не”. Таксама важным блокам будзе абмеркаванне тэмаў, звязаных з сэксуалізаваным гвалтам і бяспекай: што гэта такое і якія могуць быць яго праявы, як рэагаваць і як сябе абараніць.

Важна зразумець: нават калі вы вельмі добрыя бацькі – вы не можаце ўсё кантраляваць, у прыватнасці тое, што адбудзецца з дзіцем у будучыні. Найлепшае, што можна зрабіць зараз, – развіваць адносіны і паглыбляць давер паміж вамі, мінімізаваць рызыкі праз інфармаванне аб формах сэксуалізаванага гвалту, рэакцыі на іх. Раскажыце свайму дзіцяці пра цела і межы, растлумачце правіла “ніжняй бялізны”: тое, што ніжняя бялізна пакрывае – гэта інтымныя часткі цела, якія іншыя людзі могуць бачыць або чапаць толькі з іх дазволу. Скажыце, што паводзіны, пры якіх хтосьці спрабуе дакранацца да іх, просіць паказаць ці зняць адзенне, – недапушчальныя, таму варта адразу сігналізаваць аб гэтым крыўдзіцел_цы, а таксама значнай дарослай персоне. Раскажыце дзіцяці пра добрыя і дрэнныя сакрэты, абазначаючы, што сакрэты, звязаныя з іх целам, парушэннем бяспекі, маніпуляцыямі – гэта дрэнныя сакрэты, і пра іх варта расказваць блізкім людзям. Распрацуйце і прагаварыце з дзіцем дакладны план рэакцый-дзеянняў на падазроныя паводзіны.

Памятайце, што для дзіцяці важна не толькі тое, што вы кажаце, але і як, з якімі эмоцыямі. Немагчыма кантраляваць будучыню, але можна дзейнічаць сёння. Развівайце вашы адносіны з дзіцем, будзьце адкрытымі і даступнымі для іх, падтрымлівайце ў цяжкія моманты, стварыце прастору, дзе яны могуць распавядаць пра свае асцярогі. Надавайце ўвагу не толькі дзіцяча-бацькоўскім адносінам, але і партнёрскім, бо на дзіця яны таксама ўплываюць. Цёплы клімат у сям’і дапамагае адчуць сябе ў бяспецы, пачувацца прынятымі і важнымі. Дэманструйце (а не толькі кажыце), што азначаюць такія канцэпты як выбудоўванне межаў, размовы аб перажываннях, клопат і павага. Скарыстайцеся дапамогай адмыслоўцаў. Калі ў вас ёсць падставы меркаваць, што дзіця можа стаць ахвярай сэксуалізаванага гвалту, звярніцеся па кансультацыю ў органы аховы дзяцінства, падзяліцеся сваімі перажываннямі з чалавекам, якому давяраеце. Памятайце, што вы таксама можаце атрымаць падтрымка, важна пра яе папрасіць.

Класічны падлеткавы ўзрост лічыўся прыкладна з 10 да 18 гадоў, зараз жа ўсё больш гавораць аб яго павеліченні аж да 26. Чаму? Свежыя дадзеныя пацвярджаюць, што мозг чалавека цалкам фармуецца бліжэй да 30 гадоў. Менавіта з-за гэтага дзеці могуць праяўляць імпульсіўныя паводзіны, не заўсёды звяртацца да крытычнага мыслення або бурна рэагаваць – гэта адбываецца роўна таму, што структуры мозгу, адказныя за гэтыя функцыі, яшчэ фармуюцца.

Што тут галоўнае? У гэтым узросце адбываецца палавое саспяванне, мяняецца цела, карціна свету, фігуры бацькоў сыходзяць на другі план, а група аднагодкаў становіцца галоўным аўтарытэтам. Адна з асноўных задач тут – фармававанне ідэнтычнасці. У дынамічных зменах дзіця імкнецца адказаць на пытанне “хто Я?”. На дапамогу прыходзяць бунт, зачараванні і расчараванні, спробы рознага/рознай сябе.

Што мне рабіць як бацьку/маці? Суправаджаць, прымаць і падтрымліваць дзіця на гэтым шляху. Часта за яго/яе моцнымі эмоцыямі стаіць просьба аб дапамозе. Напрыклад, за фразай: “я цябе больш не люблю”, можа быць “мне цяпер вельмі складана, пабудзь са мной побач”. Дайце яму/ёй зразумець, што вы застаяцеся надзейным дарослым, нягледзячы на любыя каментары. Выконвайце і паважайце яго/яе межы і жаданні – гэта іх права, і права памыляцца ў тым ліку. Заўважце дарослага ў вашым дзіцяці і падтрымлівайце гэта.

Рабіце крок насустрач, незалежна ад таго, наколькі цяжка. Так, падлеткі могуць быць даволі жорсткімі ў словах. Але тым самым вы, па-першае, паказваеце свайму дзіцяці, што прымаеце і кахаеце яго/яе. Па-другое, паказваеце, як можна вырашаць канфлікт канструктыўна. Калі дзіця кажа вам непрыемныя словы, не саромейцеся прагаварыць свае пачуцці. Напрыклад: “Ты ведаеш, мне было крыўдна гэта пачуць”. Дазвольце яму/ёй самому прыйсці да высновы і разабрацца ў перажываннях і адлюстраваннях, што вы заўважаеце.  Напрыклад, замест “чаму ты сябе так паводзіш?”, скажыце: “Я адчуваю, што табе нешта не падабаецца, што ты злуешся. Ці так гэта?”

Калі вы сутыкнуліся з парушэннем загадзя абумоўленых правіл – дайце падлетку адчуць наступствы. Выразна і ясна растлумачце магчымыя рашэнні, затым дайце магчымасць абраць, што будзе для яго/яе больш прымальным. Такім чынам ён/яна вучыцца несці адказнасць за свае дзеянні.

Важна, каб размовы на тэмы цела, саспявання і блізкасці былі хутчэй пастаяннай практыкай, чым выключнай падзеяй – гэта здыме напружанне з гэтых тэм і дасць дзіцяці зразумець, што абмяркоўваць інтымныя пытанні не сорамна. Паступова, па меры сталення, раскрывайце тэмы ўсё больш, паглыбляючы і дапаўняючы раней сказанае. Інфармаванне і дакладнае разуменне дзіцём, што рабіць, калі яму штосьці пагражае, – адзін з галоўных шляхоў да абароненасці.

Добра, калі б да падлеткавага ўзросту дзіця ўжо ведала, як называюцца розныя часткі цела, у тым ліку геніталіі, разумела палавыя адрозненні, варыяцыі, ведала адказ на пытанне “адкуль бяруцца дзеці”.

Да 9-12 гадоў раскажыце дзіцяці аб палавым саспяванні і маючых адбыцца зменах, аб менструацыі і палюцыі, правілах гігіены, аб закаханасці і аб тым, на што зважаць у адносінах. Паказвайце сваё пазітыўнае стаўленне да цела, змен, самадаследавання і самавыяўлення дзіцяці.

Па меры сталення ўводзьце размовы пра першы сэксуальны кантакт, актыўную згоду,  аб гендэрнай ідэнтычнасці і сэксуальнай арыентацыі, аб метадах кантрацэпцыі і захворваннях, якія перадаюцца палавым шляхам. Вучыце дзіця павазе і ўвазе да сябе і іншага, расказвайце аб тым, што сэкс – гэта не толькі фізічны акт, але і спосаб выказвання пачуццяў і блізкасці.

Раскажыце пра тое, што такое сэксуалізаваны гвалт, прывядзіце прыклады яго розных формаў (непажаданыя дакрананні, пацалункі, просьбы сэксуальнага характару, маніпуляцыі і г.д.). Выразна і ясна прагаварыце, як сябе паводзіць і да каго звярнуцца, калі ён ці яна будуць адчуваць дыскамфорт.

Псіха-сэксуальная адукацыя і сумеснае абмеркаванне інтымных тэм дазваляюць фармаваць здаровы падыход да сэксуальнасці і цела, дапамагаюць у пераадоленні стэрэатыпаў, а таксама ў разуменні сябе і свайго працэсу змен.  Дзякуючы камунікацыі вы таксама развіваеце вашыя адносіны, умацоўваючы давер і ствараючы бяспечную прастору для развіцця.

Большасць выпадкаў сэксуалізаванага гвалту здзяйсняецца незнаёмымі людзьмі

Па статыстыцы пераважная большасць выпадкаў сэксуалізаванага гвалту здзяйсняецца якраз знаёмым чалавекам. Гэта можа быць бацька, дзядзька, цётка, іншыя члены сям’і, гэта могуць быць настаўнікі, сябры – гэта значыць людзі, да якіх ёсць давер. Тут не важны статус, а хутчэй тое, што для гэтага чалавека не важныя бяспека і камфорт іншага, прыярытэт – уласныя запатрабаванні. Аўтар гвалту падбіраецца да дзіцяці, залучае яго ў гульні, зносіны, а затым, выкарыстоўваючы давер і ўразлівасць, паступова парушае цялесныя і псіхалагічныя межы.

Чалавек, з якім адбыўся эпізод сэксуалізаванага гвалту, адразу пра гэта заяўляе.

На жаль, апытанні кажуць пра адваротнае. Часта аб перажытым эпізодзе сэксуалізаванага гвалту людзі заяўляюць толькі ў дарослым узросце. Для гэтага ёсць некалькі прычын: табуяванасць тэмы;  страх, сорам і пачуццё віны; перакананне, што агалоска нічога не зменіць; нежаданне дастаўляць сабе фармальныя праблемы; “клопат” пра чалавека, які здзейсніў гвалт і гэтак далей. У кароткатэрміновай перспектыве людзі імкнуцца сябе абараніць тут і зараз. У доўгатэрміновай – замоўчванне дазваляе гвалту існаваць і разбураць. Свет вакол успрымаецца як варожы і небяспечны. Усе гэтыя наступствы і спыняюць падлетка заяўляць аб тым, што здарылася.

Тыя, хто перажыў эпізод сэксуалізаванага гвалту, не змогуць больш будаваць адносін.

Хоць сэксуалізаваны гвалт становіцца траўматычнай падзеяй, важна памятаць, што, па-першае, наступствы будуць адрознівацца ад умоў самога факту гвалту (ці адбылося гэта ў сям’і ці па-за ёй; ці быў гэта разавы эпізод ці той, што паўтараўся). Сюды ж мы аднясем сямейныя (эмацыйны клімат, узровень даверу і прыняцця) і сацыяльныя (узровень жыцця, адкрытасць і наяўнасць кантактаў) фактары. Па-другое, нават з самымі комплекснымі выпадкамі можна працаваць і мець пазітыўны прагноз аднаўлення. Пры своечасовай псіхатэрапіі і жаданні чалавека працаваць з тым, што адбылося, з вялікай упэўненасцю можна сказаць, што чалавек навучыцца будаваць шчаслівыя адносіны, незалежна ад таго, якія падзеі мелі месца ў мінулым.

Гвалт над дзецьмі можа адбывацца як унутры сям’і, так і па-за ёй. Кожны з гэтых варыянтаў будзе выклікаць шмат разнастайных і моцных рэакцый. Члены сям’і адчуваюць змешаныя пачуцці ў адносінах да таго, каго падазраюць у здзяйсненні гвалту – унутры ўзнікае напружанне і цяжкасці з даверам.

Першая рэакцыя на пачутае – гэта часцей за ўсё шок і жах. Бацька/маці можа сказаць дзіцяці: “Я не веру ў тое, што гэта адбылося”. Гэта яшчэ не азначае, што ён/яна сапраўды не верыць, часта гэта псіхалагічная абарона, спосаб справіцца з пачутым. Калі першасны шок праходзіць, бацькі задумваюцца пра мінулае, успамінаюць дэталі, будуюць здагадкі. Тут могуць з’явіцца агіда, страх, смутак, гнеў і іншыя рэакцыі. Гэта можа выклікаць знясіленне і глыбокае пачуццё віны за тое, што яны не абаранілі сваіх дзяцей.

Перажыванні бацькоў пацярпелых дзяцей могуць быць мацнейшымі, калі яны самі былі ахвярамі гвалту ў мінулым. У выніку таго, што яны не былі абароненыя ў дзяцінстве, яны альбо будуць занадта занепакоеныя, што можа прывесці да перабольшання фактаў, альбо, наадварот, не будуць заўважаць прыкметаў гвалту і не рэагаваць зусім, бо не ведаюць, як ім быць.

Важна, каб у працэсе перажывання бацькі не выбіралі ізаляцыю і не заставаліся з гэтым сам-насам. Гэта прыводзіць да назапашвання напружання як у дзіцяці, так і ў бацькоў, умацоўваючы пачуццё адзіноты, віны і стыгматызацыю. У канчатковым выніку гэта перашкаджае аднаўленню.

Асноўны напрамак работы псіхолага – работа з бацькамі і сем’ямі. Гэта звязана з тым, што сям’я, у большасці выпадкаў, мае вырашальнае значэнне для далейшага дабрабыту дзіцяці. Стратэгія працы псіхолага будзе залежаць ад шматлікіх фактараў (дзе адбыўся гвалт, што было пасля, асаблівасці асобы, сацыяльныя фактары і г.д.), але ў любым выпадку сумесныя сесіі дзіцяці і бацькоў (ці аднаго з іх) пазітыўна адбіваюцца на працэсе аднаўлення. Дзякуючы гэтаму бацька/маці лепш разумее дзіця і яго перажыванні, умацоўвае давер, вучыцца сам(а) спраўляцца са сваімі перажываннямі.

Якія варыянты могуць быць? Бацька/маці можа час ад часу ўдзельнічаць у сесіях “бацька/маці-дзіця”, дзе яны разам будуць вучыцца прыёмам эмацыйнай рэгуляцыі і ўменням даць рады, размовах на тэму гвалту і яго наступстваў. На сесіі дзіця можа дзяліцца з бацькам/маці сваімі перажываннямі і прагрэсам (напрыклад, калі ён/яна пісалі аповед пра тое, што адбылося, яны могуць вырашыцца яго зачытаць). Паралельна бацька/маці можа ўдзельнічаць у індывідуальнай тэрапіі, каб адрэагаваць і зразумець свае перажыванні, навучыцца з імі ўзаемадзейнічаць і выказваць іх бяспечна. Якая праца яшчэ можа быць у гэтым кантэксце? Выпрацоўка хатніх правілаў, мінімізацыя абвінавачанняў, навучанне бацькоўскім навыкам. У бяспечным тэрапеўтычным асяроддзі вы не толькі ўсведамляеце і выяўляеце пачуцці, даведваецеся новае, але і ўжываеце гэта на практыцы, атрымліваючы досвед пераадолення і інтэграцыі.

Мамэн Хіменэс. Як размаўляць з дзецьмі на нязручныя тэмы

Палавое выхаванне – навошта яно трэба? З якога ўзросту варта пачынаць гутаркі? І што менавіта трэба расказваць свайму дзіцяці? Пра гэта і многае іншае вы даведаецеся з гэтай кнігі, напісанай дасведчаным сямейным псіхолагам. 

Робі Харыс. Давай пагаворым пра ГЭТА. Аб дзяўчынках, хлопчыках, немаўлятах, сем’ях і целе

Ад выдавецтва: міжнародны бэстсэлер па тэме інтымнага выхавання, які заваяваў давер тысячаў бацькоў і дзіцячых спецыялістаў. На думку псіхолагаў, з дзіцём трэба размаўляць на далікатныя тэмы, звязаныя са зменамі ў целе, адрозненнямі паміж хлопчыкамі і дзяўчынкамі, іх адносінамі, цяжарнасцю мамы, нараджэннем і ўсынаўленнем. Кніга стане ў гэтым выдатным правадніком.

Юлія Ярмоленка, Мар’яна Гілевіч. Інтымны лікбез з бацькамі і без

Ад выдавецтва: гэтая кніга раскажа пра вельмі важнае — органы, якія мы прыкрываем бялізнай. Не таму, што яны брыдкія ці ганебныя, а таму, што да іх мы ставімся вельмі беражліва і далікатна. Іх называюць палавымі органамі ці геніталіямі. Яны маюць патрэбу ў асаблівым доглядзе, і менавіта пра іх мы і пагаворым.

Ганна Лявінская.  Без сакрэтаў.  Як беражліва і ўпэўнена гаварыць з дзецьмі аб целе, адносінах і бяспецы

Ад выдавецтва: аўтар, педагог і шматдзетная маці, сабрала мноства гісторый сем’яў, адказала на пытанні, якія могуць узнікнуць у перыяд палавога саспявання дзіцяці і да яго, а таксама распісала ўсе магчымыя памылкі, якія не варта дапускаць. Уся інфармацыя падзелена на 4 вялікія блокі: ад 0 да 18 гадоў.

“Red Cap Must Cry” – мабільная гульня супраць гвалту, створаная на аснове рамана нямецкай аўтаркі Беаты Тэрэзы Ханіка.

Гульня расказвае гісторыю 13-гадовай Мальвіны, якой не паверылі дарослыя. Яна паказвае ўнутраныя перажыванні дзяўчынкі і яе шлях да таго, каб гучна казаць аб пачуццях і тым, што адбываецца. Пераходзячы ад аднаго раздзела да іншага, гулец знаёміцца з сям’ёй дзяўчынкі, сяброўкай Лізі, яе марамі і планамі на лета, а таксама вучыцца быць адважным, заяўляючы аб тым, што турбуе. Дэмаверсія гульні складаецца з двух частак, а таксама ўключае ў сябе бібліятэку з псіхалагічнымі рэкамендацыямі для падлеткаў і бацькоў.

Як можна выкарыстоўваць гульню? Вось некалькі ідэй.

Калі я падлетак? Гульня распавядае гісторыю аднагодкі і ўзнімае актуальныя тэмы: узаемаадносіны ў сям’і, закаханасць, сяброўства. Гледзячы на гісторыю Мальвіны, вы можаце падумаць аб героях у гэтай гісторыі, іх перажываннях, абмеркаваць іх паводзіны і тое, што ў гэтым вас збянтэжыла. Якую параду вы б далі Мальвіне? Як яна магла б сябе абараніць? Што б вы сказалі яе бацькам? Паспрабуйце адказаць на гэтыя пытанні самастойна, з сябрамі ці бацькамі.

Калі я бацька ці маці? Гульня можа стаць падставай абмеркаваць тэму бяспекі ў кантэксце псіха-сэксуальнага выхавання. Прайдзіце яе разам і падзяліцеся сваімі перажываннямі і думкамі, якія ўзнікалі падчас. Пасля абмяркуйце, што прымальна, а што не адносна псіхалагічных і цялесных межаў, як дзіця можа сябе абараніць і што рабіць, калі ён/яна заўважыць жахлівыя паводзіны. Дазваляйце дзіцяці задаць пытанні, нешта растлумачваць – усё гэта ўмацуе давер паміж вамі і дасць упэўненасць, што з вамі можна абмяркоўваць інтымныя тэмы.

Калі я спецыяліст? Гульню можна ўспрымаць як адзін з інструментаў для навучання навыкам эмацыйнай рэгуляцыі і абароны сябе. Акрамя таго, што можна разбіраць асобна кожнага персанажа, паводзіны і тое, якія пачуцці яны выклікалі, можна казаць аб тым, а што з гэтымі пачуццямі далей рабіць, а таксама разам рэпетаваць адказы на паводзіны дзядулі ці мамы.

Для ўсіх гульня можа стаць падставай задумацца і адказаць сабе на пытанні: а як мне ўвогуле з гэтай тэмай? Якія пачуцці гэта ўва мне выклікае? Якая мая першая рэакцыя на персанажаў і ці звязана гэта неяк з маёй асабістай гісторыяй? Ці камфортна мне размаўляць на гэтую тэму? Як я магу вучыцца і вучыць навыкам эмацыйнай рэгуляцыі, увазе да псіхалагічных і цялесных межаў? Для экалагічнасці і бяспекі пры праходжанні дэмаверсіі нагадвайце сабе, што гэта толькі гульня. Праводзьце гэтую мяжу паміж вамі і Мальвінай – гэта яе гісторыя, не ваша.

Асвета іграе вырашальную ролю ў павышэнні дасведчанасці людзей аб праблеме сэксуалізаванага гвалту. Чым больш людзі ведаюць пра гэта, тым лепш яны могуць разумець патэнцыйныя небяспекі, распазнаваць небяспечныя паводзіны і вучыцца выразна на іх рэагаваць. Вось яшчэ некалькі “за”, каб увесці серыю мерапрыемстваў аб палавым выхаванні ў вашай установе:

– гэта здымае табу і нармалізуе тэмы, звязаныя з сэксуальнасцю і цялеснасцю, што ў сваю чаргу памяншае сорам, напругу і страх. Калі дзіця разумее, што гэта акей казаць аб сваім фізічным дыскамфорце – яму/ёй пра гэта казалі дарослыя, то з большай верагоднасцю, калі нешта здарыцца, ён/яна пра гэта раскажа;

– праграмы асветы дапамагаюць павысіць псіхалагічную пісьменнасць праз навучанне практыкам негвалтоўных зносін, стрэсаўстойлівасці і эмацыйнага рэгулявання. Гэта, у сваю чаргу, стварае больш бяспечнае асяроддзе для выяўлення і развіцця дзяцей;

– гэта можа зменшыць стыгматызацыю людзей, якія перажылі эпізод гвалту, і стварыць больш аб’ектыўнае ўспрыманне сітуацыі.

Гэтыя думкі і мэты важна даносіць на сваіх мерапрыемствах, распрацоўваючы праграмы комплексна. Калі вы распрацоўваеце план на год, распішыце мінімум адно мерапрыемства ў месяц,  прысвечанае тэме псіха-сэксуальнай адукацыі і бяспекі. Адштурхвайцеся ад узросту, з якім працуеце, і тых навыкаў, якім хочаце навучаць. Запрашайце на свае мерапрыемствы юрыстаў, медыкаў, псіхатэрапеўтаў, спецыялістаў, якія працуюць у ахове дзяцінства. Пытайце, а што было б цікава даведацца самім дзецям. Таксама важная праца з бацькамі і настаўнікамі – раскажыце ім пра наступствы сэксуалізаванага гвалту, абазначаючы магчымыя знешнія прыкметы. Растлумачце дакладны план дзеянняў, калі яны заўважылі нешта падазронае.

Перажыванне любой формы гвалту з’яўляецца для дзіцяці псіхалагічнай траўмай, здольнай паўплываць на развіццё яго асобы і прывесці да наступстваў на розных узроўнях. Праца з дзіцём, якое перажыло эпізод сэксуалізаванага гвалту, можа стаць сур’ёзным прафесійным выклікам, які патрабуе ведаў, асобаснай сталасці і адказнасці. У адным тэксце немагчыма расказаць усе нюансы працы, бо да кожнага выпадку варта падыходзіць індывідуальна, улічваючы ўсе асаблівасці і рэсурсы. Тым не менш тут трэба паказаць асноўныя мэты і задачы тэрапіі.

Першая стратэгія – крызіснае ўмяшанне. Прызначана для працы з дзецьмі (і іх сем’ямі), калі адбыўся аднаразовы эпізод гвалту, хутчэй за ўсё па-за сям’ёй. Тут асноўныя задачы – гэта эмацыйная падтрымка і нармалізацыя псіхалагічнага стану дзіцяці і бацькоў, пошук стратэгій дазволу канкрэтнага запыту. Важна, што тут мы не ідзем у працу з асобаснымі асаблівасцямі, а канцэнтруемся на наступствах тут і зараз. Што важна? Адрэагаванне перажыванняў, аднаўленне навыку клопату пра сябе, планаванне найбліжэйшай будучыні і дакладнае разуменне, што будзе адбывацца, фарміраванне такіх паводзін, калі чалавек здольны даць рады.

Другая стратэгія – працяглая рэабілітацыя. Выбіраецца ў выпадку хранічнага гвалту, які часцей за ўсё адбываўся ў сям’і. Далей мы ацэньваем, наколькі дзіця зараз знаходзіцца ў бяспецы. Зыходзячы з уліку ўсіх рэсурсаў – асобасных, сямейных, сацыяльных – мы будуем стратэгію працы і ўзаемадзеяння. Добра, калі ў тэрапію час ад часу будуць падлучацца блізкія – гэта ўмацуе давер паміж імі і дзіцём, а таксама будзе прасторай, дзе яны разам вучацца спраўляцца і кіраваць паводзінамі. Сюды ж можа ўключацца трэнінг бацькоўскіх навыкаў (уважлівае ўзаемадзеянне з дзіцём, эмацыйная рэгуляцыя, камунікацыя, дысцыпліна, развіццё сацыяльных і кагнітыўных навыкаў і г.д.).

Вядома, гэта далёка не вычарпальны матэрыял, а хутчэй першыя арыенціры, на што варта звярнуць увагу, выбудоўваючы мэты і стратэгію тэрапіі. Даць дакладны рэцэпт немагчыма, але ўявіць некаторыя інгрэдыенты – так. У рабоце мы рэкамендуем выкарыстоўваць розныя тэхнікі, зыходзячы з асаблівасцей самога дзіцяці і сітуацыі.

Дзеці, якія перажылі сэксуалізаваны гвалт, могуць праяўляць супраціў і недавер у працы з псіхолагам. Часта гэта адбываецца з-за таго, што яны не разумеюць, для чаго гэта трэба – гэта выклікае трывогу. Адна з першых задач псіхолага – растлумачыць для чаго, як доўга і што будзе адбывацца на іх сустрэчах, растлумачыць правы дзіцяці, адказаць на ўсе хвалюючыя яго/яе пытанні і пераканацца, што страх, які тычыцца будучых сустрэч, знізіўся, а ў дзіцяці з’явілася дакладнае разуменне, што будзе адбывацца.

Псіхатэрапеўт павінен праяўляць такт і адчувальнасць да праблем дзіцяці, дазваляючы ёй ці яму прымаць удзел у псіхатэрапіі ў камфортным тэмпе. Пры гэтым важна захоўваць мэты сваёй працы і тлумачыць іх дзіцяці – выбудоўваючы ўзаемадзеянне, важна знайсці гэты баланс.

Што яшчэ трэба памятаць пры працы з дзецьмі, якія перажылі сэксуалізаваны гвалт: у прыняцці стратэгіі працы адштурхвайцеся ад узросту дзіцяці, яго асабістых рэсурсаў, асаблівасцяў асобы, ад сацыяльнай сітуацыі; не дэманструйце шок, спалох ці жах – гэта можа яшчэ больш напалохаць дзіця; не дакранайцеся да дзіцяці, бо гэта можа ўспрымацца як пагроза; будзьце прадказальнымі і надзейнымі – выконвайце таймінг, загадзя абумоўленыя правілы – гэта дазволіць дзіцяці адчуць упэўненасць і павагу да межаў.

Галоўныя мэты пры рабоце з дзецьмі, якія перажылі сэксуалізаваны гвалт: садзейнічанне ўцягнутасці ў бягучыя задачы і будучыя мэты дзіцяці; развіццё рэалістычнай ацэнкі небяспекі і пабудова плана бяспекі; навучанне навыкам эмацыйнай і кагнітыўнай рэгуляцыі;  нармалізацыя посттраўматычнага стану і іншых сімптомаў эмацыйнага дыстрэсу; інтэграцыя траўматычнага досведу ў кантэксце жыцця і нармалізацыя ўспрымання ўласнага Я.

Для эфектыўнай працы з дзецьмі і падлеткамі, якія перажылі гвалт, рэкамендуецца спалучэнне кагнітыўна-паводзіннай тэрапіі (КПТ) і экспрэсіўных формаў тэрапіі (гульнявая тэрапія, арт-тэрапія, пясочная тэрапія, казкатэрапія і г.д.). Такі падыход дае магчымасць комплекснай і цэласнай работы, улічваючы наступствы на розных узроўнях.

КПТ – метад, заснаваны на ідэі, што паміж думкамі, пачуццямі і паводзінамі існуе ўзаемасувязь. Падчас працы дзіця з псіхолагам разбіраюць гэтыя ўзаемасувязі, як пачуцці і думкі ўплываюць на паводзіны, правяраюць, ці адпавядаюць яны рэчаіснасці. Шукаюць шляхі, як можна іх змяніць, тым самым змяняючы якасць жыцця і аднаўляючы цэласнае ўспрыманне сябе і свету навокал. Для працы з дзецьмі і падлеткамі, якія перажылі гвалт, прымяняюцца тэхнікі траўмаарыентаванай кагнітыўна-паводзіннай тэрапіі, якая ўключае ў сябе некалькі крокаў: інфармаванне, кіраванне стрэсам, выказванне эмоцый і кіраванне афектам, кагнітыўнае ўменне даць рады, стварэнне гісторыі аб траўміруючай падзеі, кагнітыўная перапрацоўка, трэнінг кіравання паводзінамі і сумесныя сесіі «бацька-дзіця».

Экспрэсіўная тэрапія – від псіхалагічнай тэрапіі і інтэрвенцыі, заснаваны на ідэі свабоднага выказвання пачуццяў і перажыванняў праз сродкі гульнявой, пясочнай і арт-тэрапіі, а таксама іншых метадаў, якія ставяць мэтай знешняе выказванне ўнутраных перажыванняў. Гэтыя метады можна выкарыстоўваць паасобку ці разам. Пры правядзенні тэхнік неабходна быць вельмі ўважлівым да дзіцяці і яго стану, бо гэта вельмі інтэнсіўны працэс. Не варта сыходзіць у інтэрпрэтацыі, лепш сканцэнтравацца менавіта на тых сэнсах і адчуваннях, якія ў выявы ўкладвае дзіця, дазволіць яму вольнае выказванне ў бяспечнай прасторы. Паралельна вы пытаецеся ў дзіцяці, перафразуеце яго адказы, удакладняеце, ці так вы зразумелі і г.д. Такія практыкі дазволяць дзіцяці вызваліць перажыванні, разабрацца ў іх і паглядзець на сітуацыю шырэй.

Ужыванне метадаў КПТ з’яўляецца аптымальным выбарам для працы з дзецьмі школьнага ўзросту. Для дзяцей малодшага ўзросту можа быць карысна прымяненне экспрэсіўных метадаў.

Працу з бацькамі і сям’ёй можна лічыць адным з асноўных кірункаў працы псіхолага. Тое, як дзіця будзе спраўляцца з перажытым, яго/яе псіхалагічны камфорт і бяспека шмат у чым залежаць менавіта ад сям’і. Часта спецыяліст наадварот імкнецца працаваць толькі з дзіцём, бо гэта ў нейкай ступені прасцей у кароткатэрміновай перспектыве. Але значна больш эфектыўна для доўгатэрміновага эфекту ўключаць у стратэгію дапамогі працу з сям’ёй.

Падчас працы з дзіцём важна ацаніць сямейную сітуацыю, успрыманне здарэння і дзіцяці, псіхалагічныя рэсурсы. Ізноў жа важны момант – гвалт адбыўся па-за сям’ёй ці ў ёй. Важна задзейнічаць хаця б аднаго члена сям’і ў працу і трымаць у курсе прагрэсу. Можна ладзіць сумесныя сесіі.  Бацькі з’яўляюцца доўгачасовым рэсурсам дапамогі, бо псіхалагічная дапамога можа рана ці позна скончыцца. Вы разам вучыцеся эмацыйным і кагнітыўным стратэгіям даваць рады, разбіраеце, як у цэлым функцыянуе сям’я, і вучыцеся эфектыўнай камунікацыі. Калі навыкі становяцца больш устойлівымі і сям’я ўмее іх прымяняць на практыцы, можна заканчваць тэрапію. Важна, каб сям’я навучылася эфектыўна абыходзіцца і камунікаваць без вас самастойна.

Яшчэ адзін пункт на працягу ўсяго працэсу працы з бацькамі – этыка спецыяліста. Важна, каб псіхолаг не выяўляў нецярпімасці і не дзейнічаў на аснове ўласных перакананняў і фантазій, калі ён/яна сутыкаецца з супярэчлівымі пачуццямі аднаго з бацькоў, які не ўчыняў гвалту. У зносінах не трэба пераследаваць і караць бацькоў, але і не ігнараваць відавочнае жорсткае абыходжанне з дзіцём, робячы акцэнт на тым, што гэта не нармальна. Поспех аднаўлення дзіцяці таксама шмат у чым залежыць ад падтрымкі і прыняцця бацькоў.

Эліяна Джыл. Дапамога дзецям, якія пацярпелі ад гвалту. Інтэгратыўны падыход

Ад выдавецтва: у сваёй кнізе Эліяна Джыл разглядае стратэгіі псіхалагічнай дапамогі пацярпелым ад гвалту дзецям і паказвае, як сфармаваць сваю ўласную, унікальную стратэгію з улікам асаблівасцяў канкрэтнага дзіцяці і канкрэтнага сацыяльнага і сямейнага кантэксту. Яна піша пра тое, якія метады, у якім спалучэнні і калі лепш ужываць, як сфармаваць надзейны тэрапеўтычны кантакт, як працаваць з дзецьмі, якія не размаўляюць, як «выцягваць» траўматычныя ўспаміны і што потым з імі рабіць. Яна апісвае і тое, як псіхолаг павінен паводзіць сябе ў рамках расследавання справы аб гвалце, як праводзіць дыягнастычную працу і ўлічваць яе вынікі ў наступных сесіях.

Аляксандр Капыцін. Арт-тэрапія ахвяр гвалту

Ад выдавецтва: навучальны дапаможнік прысвечаны метаду арт-тэрапіі, які выкарыстоўваецца ў дачыненні да складаных выпадкаў псіхатэрапеўтычнай практыкі, у прыватнасці падчас працы з людзьмі, якія пацярпелі ад разнастайных форм гвалту: ад фізічных траўмаў у дзяцінстве да сэксуальнага гвалту. На канкрэтных прыкладах паказана выкарыстанне розных методык арт-тэрапіі: маляванне пальцамі, маляванне на люстэрку, на ляльцы, стварэнне калажаў, фатаграфій і інш.

Н. А. Зіноўева, Н. Ф. Міхайлава.  Псіхалогія і псіхатэрапія гвалту.  Дзіця ў крызіснай сітуацыі

Ад выдавецтва: у кнізе раскрытыя асаблівасці посттраўматычных стрэсавых расстройстваў і псіхалагічных траўм у дзяцей, апісана фенаменалогія гвалту (эмацыянальны, псіхалагічны, фізічны, сэксуальны, гвалт у школе), а таксама формы і метады працы з дзецьмі, якія перажылі гвалт (дыягностыка, прэвенцыя, індывідуальная, групавая і сямейная псіхатэрапія, трэнінгавыя праграмы).